Ο καπιταλισμός στοχεύει πλέον στην εμπορική εκμετάλλευση της
νύχτας, την οποία έως τώρα δεν είχε αγγίξει, ενώ πειράματα στοχεύουν
στην εξάλειψη της ανάγκης για ξεκούραση ώστε να μεγιστοποιηθεί η
εκμετάλλευση της εργασίας.
Του Μιχάλη Ψύλου
Όταν ο Γερμανός φιλόσοφος, της περίφημης Σχολής της
Φρανκφούρτης, Χέρμπερτ Μαρκούζε, έγραφε στη δεκαετία του 1960 ότι ο
σύγχρονος καπιταλισμός έχει στερήσει την ελευθερία μας και την έχει
αντικαταστήσει απλά με την ελευθερία επιλογής καταναλωτικών αγαθών, δε
θα μπορούσε μάλλον να φανταστεί ότι στον 21ο αιώνα θα έμπαινε στο
στόχαστρο και ο… ύπνος. «Όσοι βρίσκονται στις ζώνες πείνας της κοινωνίας
της αφθονίας γίνονται αντικείμενα τόσο κτηνώδους μεταχείρισης, που
αναβιώνει τα μεσαιωνικά βασανιστήρια και μερικά άλλα πιο πρόσφατα.
Ο Μαρκούζε το ’67
«Όσο για τους άλλους, λιγότερο απόκληρους, η κοινωνία απαντά
στην ανάγκη τους για ελευθερία ικανοποιώντας ανάγκες που κάνουν υποφερτή
κι ίσως ανυποψίαστη τη σκλαβιά. Στους τομείς με μεγαλύτερο βαθμό
αυτοματισμού, ένα είδος τεχνολογικής κοινότητας συνενώνει τα άτομα στη
δουλειά τους. Η μηχανή μοιάζει να επιβάλλει στους χειριστές της έναν
υπνωτικό ρυθμό», έλεγε ο Μαρκούζε σε σεμινάριο στο Λονδίνο, το 1967, με
θέμα τις «Διαλεκτικές της απελευθέρωσης».
Ο συγγραφέας Τζόναθαν Κρέιρι στο νέο του βιβλίο με τίτλο «24/7:
Late Capitalism and the Ends of Sleep» (24/7: Ο ύστερος καπιταλισμός και
το τέλος του ύπνου) φέρνει στο φως της δημοσιότητας τις προσπάθειες
επιστημονικών και στρατιωτικών υπηρεσιών να παρασκευάσουν φάρμακα, που
εξαλείφουν την ανάγκη του ύπνου. «Σε αντίθεση με τις αμφεταμίνες, που
δίνουν τη δυνατότητα να μείνει κανείς άυπνος πέρα από τις φυσικές
δυνατότητές του, τα νέα φάρμακα έχουν στόχο να εξαλείψουν την ανάγκη της
ξεκούρασης» γράφει ο Κρέιρι και προσθέτει: «Ετσι θα δημιουργηθούν οι
ιδανικοί στρατιώτες (εξ ου και η συμμετοχή του στρατού στις έρευνες),
αλλά κυρίως θα φτιαχτούν οι ιδανικοί εργαζόμενοι, ανεξαρτήτως αν
πρόκειται για κάποιον κακοπληρωμένο εργάτη στην Κίνα ή έναν
καλοπληρωμένο χρηματιστή στη Νέα Υόρκη».
Ο Κρέιρι εξετάζει τη σχέση ανάμεσα στη ρύθμιση του αναγκαίου
χρόνου αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης -όπως έγραφε ο Μαρξ- και στη
σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία. Επειδή μέχρι τώρα ο ύπνος ήταν η
μοναδική λειτουργία που ο σύγχρονος καπιταλισμός δεν μπορούσε να
κατακτήσει και να εμπορευματοποιήσει. «Τώρα όμως είναι αποφασισμένοι να
ελέγχουν και το πώς περνάμε και τη νύχτα μας», λέει ο Κρέιρι.
O θάνατος της σιέστας
Ήδη, στην Ευρώπη, οι Γερμανοί επικυρίαρχοι έχουν βάλει στόχο να
καταργήσουν την καθημερινή σιέστα - τον μεσημεριανό ύπνο. Για αιώνες,
άλλωστε, οι κάτοικοι των χωρών της Νότιας Ευρώπης είχαν στην παράδοσή
τους το μεσημεριανό διάλειμμα - από την έκτη ώρα μετά την ανατολή του
ήλιου (sexta hora), μέχρι τις 16.00. Άφηναν τα χωράφια ή τα γραφεία τους
και πήγαιναν στο σπίτι τους για να χαλαρώσουν, να φάνε με την
οικογένεια ή τους φίλους τους και να αποφορτιστούν από το άγχος της
δουλειάς. Σήμερα, η ειδυλλιακή αυτή όψη της ζωής στον ευρωπαϊκό Νότο
έχει τελειώσει, στο όνομα της πιο «παραγωγικής αξιοποίησης του χρόνου,
που προστάζει η προτεσταντική αλλά και πρωσική αρετή, όπως γράφει το
γερμανικό περιοδικό «Der Spiegel».
«Πρόκειται για έναν πολιτιστικό αγώνα που αντικατοπτρίζεται
ξεκάθαρα στη συζήτηση για τη σιέστα, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος
της λατινικής κουλτούρας για ξεκούραση και αναψυχή.
Η πουριτανική ηθική, αντίθετα, διεξάγει σταυροφορία εναντίον του
ύπνου και της καλής ζωής, επειδή και τα δύο ταυτίζονται με την τεμπελιά
και τη βλασφημία. Αυτοί που κοιμούνται ληστεύουν τον Θεό της ημέρας,
χωρίς να κερδίζουν τίποτα και σπαταλώντας τα κέρδη που θα μπορούσαν να
έχουν, αντί να κοιμούνται. Ο θάνατος της σιέστας είναι αναγκαία
προσαρμογή του Νότου στον βορειοευρωπαϊκό πολιτισμό» σημειώνει το
γερμανικό περιοδικό.
«Η τρόικα ασκεί πλέον έλεγχο στις συμβάσεις εργασίας, στην
ηλικία συνταξιοδότησης και απαιτεί περισσότερες ώρες εργασίας. Η σιέστα
δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτή τη διαδικασία».
Πρώτα η παραγωγικότητα
Ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Μάθιου Γουλφ Μέγερ σε μελέτη του με
τίτλο The Slumbering Masses: Sleep, Medicine and Modern American Life»
(Οι κοιμώμενες μάζες - Υπνος, ιατρική και σύγχρονος τρόπος ζωής στην
Αμερική), σημειώνει ότι «η αρχική πουριτανική προσέγγιση για τον ύπνο,
που ήταν προσανατολισμένη στη “χρησιμότητα”, εξακολουθεί να διαμορφώνει
την κατανόηση του ύπνου στην Αμερική σήμερα». Στόχος της ιατρικής
έρευνας για τον ύπνο στην Αμερική ήταν να «περάσει ακόμα και στον
αμερικανικό ύπνο τα στοιχεία της αποτελεσματικότητας και της σωστής
διαχείρισης». Σήμερα άλλωστε οι Αμερικανοί πάσχουν από χρόνια έλλειψη
ύπνου.
Εφιαλτικές έρευνες
Το Εθνικό Ίδρυμα Ύπνου διαπίστωσε ότι πολλοί άνθρωποι κοιμούνται
λιγότερο κατά τη διάρκεια της εβδομάδας. Αποτέλεσμα είναι μια
αυξανόμενη κατάχρηση υπνωτικών χαπιών. Ο ύπνος υποτάσσεται πλέον στην
αποτελεσματικότητα και την παραγωγικότητα. Ο καπιταλισμός συστηματικά
μετατρέπει τη νύχτα σε μέρα. Τα πάντα πρέπει να είναι διαθέσιμα, χωρίς
διακοπή, γιατί θα μπορούσε να υπάρχει πάντα κάποιος που θέλει να
καταναλώσει κάτι και η επιθυμία αυτή πρέπει να εκπληρωθεί…
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
