Στη Φύση, καθετί που συμβαίνει έχει επιπτώσεις, κάτι που είναι γνωστό ως «φαινόμενο της πεταλούδας». Επιπτώσεις όχι κατ’ ανάγκην συμμετρικές. Ο διπλασιασμός, π.χ., του διοξειδίου του άνθρακα που εκπέμπουμε στην ατμόσφαιρα υπερδιπλασιάζει τα προβλήματα για την κοινωνία. Συνειδητοποιώντας το, ορθώς ο κόσμος ανησυχεί για τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.
Το «φαινόμενο της πεταλούδας» ισχύει και στις οικονομίες. Βιώνουμε μία κρίση που δεν είναι απλώς μια μεγάλη κρίση του καπιταλισμού. Είναι μια κρίση μετάβασης σε μια κοινωνία που δεν θα μοιάζει με τον φιλελεύθερο καπιταλισμό που ξέραμε, είναι μια κρίση μετάβασης σε μια άλλη διάταξη των παγκόσμιων δυνάμεων και σχέσεων. Ούτε καν το μέλλον μας - το μέλλον της Ελλάδας ως ευρωπαϊκής επαρχίας είναι εξασφαλισμένο.
Στις ΗΠΑ εκπέμπουν μια εν δυνάμει «καταστροφική» ουσία για την αμερικανική οικονομία: δολάρια. Ομως, εγώ επιδοκιμάζω, βεβαίως, τον λόγο για τον οποίο συνεχίζει να γίνεται αυτό καθώς η αμερικανική οικονομία εξακολουθεί να παραπαίει. Η κρίση του 2008 απαίτησε από την κυβέρνηση Ομπάμα να επιδείξει σοφία, θάρρος και αποφασιστικότητα. Ευτυχώς, και η Fed ανταποκρίθηκε επαρκέστατα στην ανάγκη αυτή.
Φυσικά, έκαναν και λάθη. Πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, τη στιγμή που οι περίφημοι ακλόνητοι πυλώνες της οικονομίας κατέρρεαν το 2008 γύρω τους; Απέφυγαν, ωστόσο, την καταστροφή σε μεγάλο βαθμό, χάρη στο κύμα των κρατικών κεφαλαίων που διέθεσαν. Εως τώρα συνεχίζουν και της παρέχονται τεράστιες δόσεις νομισματικών φαρμάκων. Αλλά το αστείο είναι ότι λόγω του τεράστιου δημοσιονομικού ελλείμματος, το «καθαρό χρέος» της χώρας διογκώνεται διαρκώς και επικίνδυνα, με συνέπεια οι ΗΠΑ να κινδυνεύουν να χάσουν τη φήμη τής οικονομικά ακέραιας χώρας.
Οι ΗΠΑ παραμένουν μακράν η πιο ευημερούσα χώρα του κόσμου και οι δυνατότητες διαχείρισης του χρέους τους θα αυξηθούν στο μέλλον, όπως συνέβη και στο παρελθόν. Οι ανεξέλεγκτες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θα κάνουν τα παγόβουνα να λιώσουν. Οι ανεξέλεγκτες εκπομπές δολαρίων αποδυναμώνουν την αγοραστική δύναμη του νομίσματος. Αλλά για τον κίνδυνο αυτό αφήστε την Κίνα να ανησυχεί.
Στην Ευρώπη ο κίνδυνος της κρίσης χρέους σε βαθμό πυρηνικής κλίμακας, έχει υποχωρήσει. Ομως, αναπαράγεται τώρα η πρόβλεψη του γκουρού των αγορών, Μπάρι Γουίλκινσον, που έχει προειδοποιήσει όποιον έχει διάθεση να ακούσει, ότι μέχρι το 2015 θα ξεσπάσει οικονομική καταστροφή. Οι γενεσιουργοί αιτίες της προηγούμενης κρίσης έχουν διογκωθεί και επιδεινωθεί. Στην 24σέλιδη έκθεση με τίτλο «Η κρίση του 2015: Μία αναπόφευκτη ιστορία», τα πράγματα περιγράφονται με μελανά χρώματα. Σε αυτήν παρατηρεί ότι οι τράπεζες θα καταρρεύσουν επειδή σε μία νέα τραπεζική κρίση απλώς οι δυτικές κυβερνήσεις δεν θα μπορέσουν να παρέμβουν σταθεροποιητικά, εφόσον έχουν εξαντλήσει το οπλοστάσιό τους.
Οι κυβερνήσεις έστρεψαν τους πολίτες στον τραπεζικό δανεισμό. Πίστευαν ότι αυτό θα δημιουργούσε πλούτο για όλους. Και πράγματι, ο ονομαστικός πλούτος αυξήθηκε (χωρίς πάντως να γίνει πιο δίκαιη η διανομή του). Ομως, η πλεονεξία των τραπεζιτών εξώθησε αυτό τον δανεισμό στα άκρα, με συνέπεια την κρίση. Απλώς η εύκολη πίστωση που επέτρεψε στα φτωχά νοικοκυριά να ζήσουν μια πιο άνετη ζωή, συσκότισε την υποκείμενη δυναμική των ανισοτήτων. «Το τελικό αίτιο όλων των κρίσεων παραμένει πάντα η φτώχεια και η περιορισμένη κατανάλωση των μαζών», έγραφε ο Μαρξ. Και το ποιος θα είναι πλούσιος και ποιος φτωχός, παραμένει πάντα μια πολιτική απόφαση.
Η Ευρώπη βρίσκεται σε μια ιστορική καμπή και οι επιπτώσεις για τη χώρα μας θα είναι βαθιές. Η κρίση του ευρώ υπήρξε αποτέλεσμα της ανεπάρκειας των δημοσιονομικών θεσμών, μιας ανεπάρκειας που προήλθε από την έλλειψη πολιτικής βούλησης για βαθύτερη ενοποίηση όταν δημιουργήθηκε το κοινό νόμισμα. Η πορεία του ευρώ δικαίωνε όλους εκείνους που είχαν αρχίσει να γράφουν τον επικήδειο του δολαρίου. Ηρθε όμως η αμερικανική κρίση του 2008 (και αν δεν ήταν αυτή, μάλλον θα ήταν κάτι άλλο) να συνταράξει τα θεμέλια του διεθνούς τραπεζικού συστήματος και να αναδείξει τους κινδύνους των υπερχρεωμένων οικονομιών της Ευρωζώνης.
Για να μπορέσει, όμως, να επιβιώσει μια ενωμένη Ευρώπη θα πρέπει να αναπτύξει μια ελάχιστη κοινή ταυτότητα, έτσι ώστε οι πλούσιες περιοχές να στηρίζουν τις φτωχότερες (και οι δεύτερες να αποδέχονται τον έλεγχο από τις πρώτες), κάτι όχι ανέφικτο αλλά ιδιαίτερα δύσκολο, όπως δείχνουν οι περιπτώσεις των Καταλανών και των Βάσκων στην Ισπανία, των Φλαμανδών στο Βέλγιο και των Σλοβένων και Κροατών στην πρώην Γιουγκοσλαβία.
Οι απαιτήσεις για όλο και σκληρότερη λιτότητα, χωρίς καμιά αντισταθμιστική αναπτυξιακή προσπάθεια, έχουν κάνει διπλή ζημιά. Εχουν αποτύχει ως οικονομική πολιτική, επιδεινώνοντας την ανεργία χωρίς να αποκαταστήσουν την εμπιστοσύνη. Και επίσης έχουν δημιουργήσει ένα τρομερό κύμα οργής, καθώς πολλοί Ευρωπαίοι έχουν εξοργιστεί, δικαίως ή αδίκως (ή και τα δύο), με αυτό που θεωρούν σαν υπερβολική εξάσκηση της γερμανικής ισχύος.
Ουδείς γνώστης της ευρωπαϊκής ιστορίας μπορεί να δει αυτή την επιστροφή του κλίματος εχθρότητας χωρίς να νιώσει ρίγος. Ισως όμως τα πράγματα να είναι ακόμη χειρότερα απ’ ό,τι νομίζουμε. Και πρέπει επίσης να ξανασκεφτούν τις αποτυχημένες τους οικονομικές πολιτικές. Αν δεν το πράξουν, θα υπάρξει ακόμη μεγαλύτερη οπισθοδρόμηση για τη δημοκρατία - και η διάλυση του ευρώ μπορεί να αποδειχτεί η μικρότερη από τις ανησυχίες τους.
